De rectificatie

In 1997 verscheen mijn boek ‘Was ik maar weer in Bommel’. Karl Marx en zijn Nederlandse verwanten. Een familiegeschiedenis in documenten. De bedoeling van het boek was, de verhalen over de relatie tussen de twee bekende families te ontdoen van allerlei feitelijke en ideologische vervuiling van diverse kanten, en wel door gedegen wetenschappelijk onderzoek. Je denkt dan, als zo’n boek klaar is, dat wat je daar hebt uitgezocht en opgeschreven de standaard wordt als het gaat om Marx en zijn Nederlandse familieconnecties. Maar dat is niet zo.

Op 6 januari 1999 verscheen er bijvoorbeeld in een Nederlands weekblad een artikel over Marx en Nederland dat op mijn werk leek te zijn gebaseerd: het verwees naar een boek dat eerder bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam was verschenen en vermeldde zelfs een titel. Alleen: dat was de werktitel waaronder het boek ooit was aangekondigd. En dan weet je meteen wat er aan de hand is: de betreffende journalist heeft niet het boek ter hand genomen maar de knipselmappen uit het archief van het weekblad. En dat was ook goed te zien aan de inhoud. Op 8 januari 1999 schreef ik daarom de volgende e-mail aan de redactie van het weekblad:

Geachte […]-redactie,

Graag wil ik u erop wijzen dat uw collega […] in zijn artikel over Karl Marx en zijn Nederlandse relaties in […] van deze week prutswerk aflevert. […] noemt in het begin van zijn artikel mijn boek over Marx en zijn Nederlandse verwanten, de indruk ontstaat daardoor dat de informatie die in het artikel staat van mij afkomstig is. De titel die […] noemt is overigens niet correct (en dat de auteur niet genoemd wordt is ook niet correct maar in dit verband een gelukkige omstandigheid). Dat […] het boek gezien betwijfel ik overigens – ik gok op de knipselmap. Ik geef u enkele redenen waarom ik dat denk (het zijn namelijk bijna allemaal zaken die in de Marx-historiografie een eigen leven zijn gaan leiden):

            - De achternaam van de moeder van Marx was niet Pressburg maar Presburg.

            - Marx’ oom Lion Philips was niet de overgrootvader maar de grootvader van Anton Philips.

            - Lion Philips leende geen geld aan zijn neef Marx maar gaf hem voorschotten op de door hem (Philips) beheerde erfenis van Marx’ in 1838 overleden vader. Marx werd dus niet ‘royaal [...] gesteund door oom Lion Philips’ (de inleiding van […]s stuk).

            - Marx’ erfdeel na de dood van zijn moeder in 1863 bedroeg 12.000 gulden (want het familiekapitaal werd in Nederland beheerd en uitgekeerd), niet 14.000 mark (die pas sinds 1871 bestaat).

            - Dat Marx ‘menig hoofdstuk’ van Das Kapital in Zaltbommel schreef staat leuk in de toeristische folders van Zaltbommel, maar er is geen document dat dit staaft.

            - Marx’ steenpuisten werden niet behandeld ‘door een met Philips bevriende arts’ maar door Marx’ aangetrouwde neef Anton van Anrooij, stadsarts van Zaltbommel.

            - Dat van boeken die van de joodse afkomst van de familie Philips gewag maakten de gehele oplage werd opgekocht is een verhaal uit antisemitische kring.

            - Het Haagse congres van de Eerste Internationale vond plaats in 1872, niet in 1877.

            - De huwelijken met Nederlanders van twee zusters van Marx die de band van Marx met Nederland volgens […] na het Haagse congres nog verder intensiveerden vonden al in 1842 resp. 1853 plaats.

            - Marx’ zuster Luise trouwde met een Juta, niet met een Jutta.

            - […] citeert een ‘Marx-kenner’ Ralph Buultjens (ik dacht dat ik ze allemaal kende), die beweert dat Marx een onstuimig liefdesleven had en een amoureuze escapade met zijn nicht Antoinette Philips. Marx was bijna veertig jaar met één vrouw getrouwd en de enige bekende escapade was die met hun huishoudster Helene. Een nicht Antoinette bestaat niet; bedoeld is waarschijnlijk Nanette, maar ‘iets’ met haar is op geen enkele wijze te documenteren.

            - Marx is overleden in 1883, niet in 1882.

            - Ger Harmsen schreef wel een paar keer over Marx en Nederland maar is geen ‘Marx-biograaf’.

            - Dat godsdienst opium voor het volk was heeft Marx misschien niet bedacht maar wel opgeschreven.

            - Edgar (niet Edvar) Aveling was vooral een vooraanstaand socialist en daarnaast ook theosoof, en hij was niet getrouwd met Marx’ dochter Eleanor maar woonde met haar samen. Tijdens de relatie trouwde hij in het geheim met iemand anders. Eleanor Marx pleegde, toen ze dit vernam, zelfmoord (maar misschien bedoelt […] dat met ‘fataal bezwijken’.

            - Marx waagde inderdaad een gokje op de effectenbeurs, maar niet ‘altijd met catastrofale gevolgen voor de [...] familiekas’. Marx heeft voorzover bekend één keer gespeculeerd en toen verdiende hij 400 pond.

Ik laat het bij zestien punten (één per honderd woorden […]). In mijn boek heb ik geprobeerd de verhalen over Marx en Nederland uit de hoek van de gelovigen, de haters, de lokaal-historici en de knipselmappen te halen, op een toegankelijke en toch wetenschappelijke manier. Mijn promotiecommissie vond het wat dat laatste betreft in elk geval in orde, en over de recensies en de verkoop van mijn boek is mijn uitgever tevreden. Als u […] mijn boek cadeau wilt doen: de titel is `Was ik maar weer in Bommel'. Karl Marx en zijn Nederlandse verwanten. Een familiegeschiedenis in documenten (Amsterdam: Stichting beheer IISG, 1997).

[…]

Met vriendelijke groet:

*

Tot mijn verrassing vond ik de tekst van deze e-mail nog in mijn oude bestanden, maar de verdere correspondentie is daar helaas niet meer, en eventuele papieren sporen zitten in het momenteel ontoegankelijke deel van mijn archief. Ik doe het dus verder uit mijn hoofd – en dat snapt u gezien het bovenstaande vast wel. Na wat aandringen kreeg ik antwoord van de auteur van het artikel, met interessante excuses: hij was in tijdnood geweest, de kinderen waren lastig en hij had een slok op toen hij het artikel schreef. Met deze mail vroeg ik de redactie van het weekblad om verwijdering van het artikel van de website (want dit weekblad was daar heel vroeg mee) en om een rectificatie. Na weer wat aandringen verscheen die rectificatie – helaas zonder de werkelijke oorzaken van het probleem – in het nummer van 15 april 1999. Het artikel verdween van het internet.

Maar het kwam op een gegeven moment weer terug. Wanneer precies weet ik niet, maar toen ik een paar weken geleden met de voorbereiding van dit stukje begon, bedacht ik dat ik ter controle toch maar even moest googelen. Het dronken artikel bleek er dus weer op te staan. Ik schreef maar weer eens een mail aan het weekblad, verwees naar de oude afspraak en vroeg om verwijdering, opnieuw, van het artikel. En dat is intussen ook gebeurd, ook al moest ik dat zelf ontdekken; van het weekblad heb ik geen antwoord gekregen. De rectificatie staat nog steeds online, en dat lijkt me prima, want als u die tekst vindt, weet u over wie ik het hierboven heb gehad.