De achterneef

Karl Marx was getrouwd met Jenny von Westphalen, en die was van bescheiden adellijke afkomst. Er zijn mensen die dat vreemd vinden en die menen dat Marx als socialist een wat meer proletarische keuze had moeten maken. Misschien vinden diezelfde mensen ook wel dat Nederlandse socialisten geen dubbele achternamen mogen hebben. Ik kwam op die gedachte toen ik het register van de biografie Moed en overmoed. Leven en tijd van Mata-Hari van Jessica Voeten en Angela Dekker bekeek. Ik begin, zoals al vaker opgemerkt, een biografie en andere informatieve boeken graag achterin, bij de voetnoten, de literatuurlijst en het register. Vooral het register is wat mij betreft voor het inlezen onontbeerlijk: je kunt zo’n beetje zien wat je kunt verwachten aan personen die met het onderwerp van de biografie te maken hebben, en juist de namen die je niet verwacht maken het leuk en interessant. Of je een naam verwacht of niet heeft uiteraard te maken met de eigen kennis van het onderwerp, en omdat ik eigenlijk niet zo veel weet over Mata-Hari kon ik in nauwelijks verrast worden. Wel vielen me de vele dubbele achternamen op. En die zijn altijd leuk in een register. Franse lange namen bijvoorbeeld, zoals Marie Anatole Louise Élisabeth Comtesse Greffulhe-de Riquet de Caraman-Chimay, want hoe doe je dat? Wat is nou eigenlijk de achternaam, zet je streepjes tussen de voornamen zoals de Fransen vaak doen, schrijf je dat ‘Comtesse’ met een grote of een kleine letter? Schrijf je een accent aigu op een hoofdletter? En hoe weet je of al die voornamen kloppen, want op Wikipedia, de Franse, heeft ze er een meer.

Er komen niet veel lange Franse namen voor in deze biografie, wel veel Nederlandse. Die staan bijna allemaal in het register zoals ik ze er ook in zou zetten: Andringa de Kempenaer onder de A, Balbian Verster onder de B, Cort van der Linden onder de C, Fundter de Beauchene onder de F. Enzovoorts. Maar een paar keer gaat het mis. Henriette Roland Holst-van der Schalk komt, zij het alleen als zuster van de bankier Will van der Schalk, in het boek voor, maar in het register moeten we haar onder Holst zoeken. Ook de anarchistische voorman Ferdinand Domela Nieuwenhuis komt ergens even langs, en ook hij is in het register terechtgekomen met de tweede helft van zijn achternaam. Zou dat komen, denk ik dan, omdat de registermaker denkt dat socialisten geen dubbele achternamen kunnen hebben?

Domela Nieuwenhuis correspondeerde met Marx, we komen dus al een beetje in de buurt van het onderwerp van deze vrijdagse reeks. Maar er staat nog iemand in het register van de Mata-Hari-biografie, en die had zowel direct contact met Mata-Hari als een familierelatie met de familie Marx. Eduard Philips, want die is het, was als advocaat voor onze spionne actief, en hij was een achterneef van Marx. De vader van Eduard (1872-1967), Frederik, de Zaltbommelaar die ook de vader van de Philips-concernoprichters Gerard en Anton was, was een volle neef van Marx. Eduard schreef in 1957 zijn Gedachten en herinneringen op, en daarin komt Marx natuurlijk ook voor, meestal haalt hij zijn kennis uit boeken, en af en toe uit de familieoverlevering. Marx schreef, volgens Eduard Philips, Das Kapital ‘gedeeltelijk in het huis van zijn oom (mijn ouderlijk huis); volgens mijn vader had hij de gewoonte, telkens als hij wat geschreven had, op te staan en om de tafel te lopen, harder en harder, tot dat hem iets inviel, waarna hij weer ging schrijven.’

Uit De Sumatrase Post van 14 juli 1939 (via Delpher.nl)

Deze paar zinnen, hoewel ze geen bredere feitelijke basis hebben dan zichzelf, komen telkens weer terug in de geschiedschrijving over Marx in Nederland, in allerlei variaties. Er wordt maar al te graag gemeld dat het bekendste werk van de filosoof in Nederland is ontstaan, hoewel dat hoogst onwaarschijnlijk is. In 1999 schreef een journalist van een Nederlands weekblad bijvoorbeeld:  ‘In Zaltbommel schreef Marx menig hoofdstuk van zijn levenswerk, Het kapitaal.’ Over die journalist en zijn artikel gaat het een volgende keer in deze reeks.